روز قيامت، واقعه حتمي!

روز قيامت، واقعه حتمي!

مجموعه: اصول و فروع دين

معاد و روز قيامت حقيقتي است که به واقع براي همه ي موجودات رخ خواهد داد. قرآن کريم در آيات بسياري به اين موضوع اشاره نموده است و کوشيده به بيانات گوناگون حقيقت آن را براي انسان ها اثبات نمايد و درباره ي آن هشدار دهد تا انسان ها خود را براي مواجهه و رويايي با آن آماده نمايند. انديشمندان اسلامي نيز تلاش نموده اند با توجه به آيات الهي در نظام هاي عقلاني خويش اين مسئله را مورد توجه قرار دهند امّا با همه ي تصريح قرآن درباره وقوع اين واقعه ي حتمي ، اثبات معاد و روز قيامت در برخي از نظامات منطقي جواب نداده است! در اين نوشتار با ما همراه باشيد تا با بررسي نظام هاي عقلاني انديشمندان مختلف، ضعف عقل بشري از درک و اثبات حقايق ماورائي را مشاهده نماييم.
معاد و روز قيامت واقعه حتمي!
معاد به معناي بازگشت است که اشاره ي به مکان و يا زمان خاصي ندارد بلکه مقصود از آن بازگشت همه ي انسان ها به سوي خداوند و حضور ايشان در محضر عدل الهي است که براي حساب و کتاب اخروي مي باشد و براساس آن نيکان به بهشت و بدکاران به دوزخ الهي رهسپار مي شوند. آيات قرآن و روايات اسلامي درباره ي کيفيت اين حقيقت ترديد ناپذير بسيار است. که در برخي از موارد جزييات بسيار آن ها را نيز مورد توجه قرار داده است.
انديشمندان اسلامي و حقيقت معاد!
در تاريخ تفکر انديشمندان اسلامي براساس رشد عقل بشري ، مواجهه با اين حقيقت مورد معرفي دين به صور گوناگوني رخ داده است. برخي از ايشان نتوانسته اند به اثبات معاد بر مبناي نظام خويش بپردازند و برخي ديگر نيز در برخي از بخش ها ناتوان بوده اند. امّا با توجه به گواهي ديني اين مطلب را مورد پذيرش قرار داده اند.
فارابي و معاد!
ابونصر فارابي نخستين کسي است که کوشيد در نظام معقول خويش دين را با حقايق عقلي و روش منطقي مورد تبيين قرار دهد. بر مبناي نظام منطقي فارابي نفوس انسان هايي که در زندگي روش معقول و ديني را در پيش گرفته باشند ابدي خواهد بود و فاني نمي شود و لذا مي توانند در صحنه ي قيامت حضور يابند اما فارابي در مورد ساير انسان ها که البته اکثريت مردم را نيز شامل مي شوند و در زندگي روش معقولانه را در پيش نمي گيرند، قائل به فناي روحي و نفس آن هاست. بدين ترتيب فارابي نمي تواند تعارض ميان بقاي نفوس براي حضور در صحنه ي محشر را با تصريح ديني بر حتميت معاد را از ميان بردارد. گر چه فارابي فقيه و قاضي القضاة شهر خويش است امّا در نظام معقول خويش موفق به اثبات معاد نمي شود و نمي تواند آن را تبيين منطقي نمايد امّا با توجه به شخصيت ديني فارابي احتمالاً در اين زمينه اکتفاء به نقل تنها نموده است گر چه تصريح خود فارابي در اين باره موجود نباشد.
ابن سينا و معاد!
ابن سينا پس از فارابي بزرگ ترين انديشمند اسلامي است که در نظامي منجسم و معقول مي کوشد حقايق فکري را مورد بررسي قرار دهد. در اين ميان موضوع معاد به عنوان حقيقتي غيرقابل انکار مورد توجه ابن سيناست. وي مي کوشد نقايص نظام فکري فارابي را بر طرف نموده و درباره ي معاد تبييني معقول دست دهد. اعتقاد ابن سينا به بقاي نفس که حقيقتي روحاني و مجرد از ماده است وي را موفق مي نمايد تا در نظام فکري خويش حقيقت و اصل ها را بتواند تبيين عقلاني نمايد. از اين رو ابن سينا معاد و روز قيامت را حقيقتي ترديدناپذير و براي همه نفوس مي داند. امّا از سوي ديگر ابن سينا تنها معاد نفوس را اثبات مي نمايد و نمي تواند معاد جسماني را که قرآن مورد اشاره قرار داده است، تبيين عقلاني کند امّا تصريح مي کند که چون نبي صادق را قبول دارد بيان نبي صادق درباره معاد جسماني را مي پذيرد اگر چه نظام معقول وي قادر به اثبات و تبيين عقلاني معاد جسماني نباشد.
ملاصدرا و معاد!
آوازه ي صدرا المتألهين انديشمند نامدار اسلامي پس از بوعلي سينا عالم گيرست. وي کوشيده است نقايص و مشکلات منطقي و عقلاني نظام هاي فکري پيش از خود را به نحو بديل و ابتکاري حل نمايد. در همين راستا در موضوع معاد نقص نظام فکري سينوي مورد توجه ويژه ي ملاصدرا قرار گرفته است وي کوشيده با تبيين ابتکاري درباره نحوه ي پيدايش و نيز بقاي نفس آدمي، موضوع معاد جسماني را که در نظام سينوي حل نشده باقي ماند، رفع و رجوع نمايد. ملاصدرا با اثبات جسمانية الحدوث و روحانية البقاء بودن نفس و همچنين از سوي ديگر ارائه ي نظريه درباره ي مراتب وجودي و جسم مثالي به تبيين ابعاد گوناگون معاد قراني بپردازد. بر اين اساس ملاصدرا معاد جسماني را نيز در نظام فکري خويش تبيين مي نمايد و در جهت هماهنگ ساختن آن با بيان قرآني مي کوشد. قضاوت درباره ي موفقيت و يا عدم توفيق ملاصدرا در اين باره خود مجالي وسيع مي طلبد و در اين کوتاه نوشتار نمي گنجد. امّا آنچه مسلّم است آن است که ، تلاش ملاصدرا در تبيين عقلاني معاد در نظام فکري خويش تلاشي مطلوب و مأجور است.
سخن پاياني!
عقل بشري تنها در پرتو کلام و حياني است که مي تواند زمينه رشد و شکوفايي خويش را فراهم سازد و در موضوعاتي که ماوراي درک عقل است پذيرش سخن شارع و وحي الهي مي تواند گستره اي را براي آغاز تلاشي معقول فراهم نمايد. چرا که آموزه هاي وحي با وجود برتري هاي عقلي مي توانند به صورت معقول و با روش عقلاني تبيين شوند. به بيان ديگر بسياري از حقايق و حياني وراي عقلند نه آنکه مخالف عقل باشند. از سوي ديگر عقل بشري هيچگاه از وحي و آموزه هاي قرآني براي شناخت حقايق بي نياز نبوده و نخواهد بود.

منابع و مآخذ
1- مدينه فاضله- ابونصر فارابي
2- الاشارات و اتنبيهات- بوعلي سينا
3- الاسفارالاربعه- صدرالدين شيرازي (ملاصدرا)
4- تفسير الميزان- علامه ي طباطبائي (ره)

tebyan.net